Có nhiều định nghĩa khác nhau về hề. Từ điển tiếng Việt của Hoàng Phê định nghĩa hề: “vai hài, chuyên biểu diễn để giễu cợt hoặc pha trò trên sân khấu, làm vui cho khán giả” (20,326). Trong tiếng Anh, có rất nhiều từ tương đương với “hề”: Fool, jester, clown… Từ điển Oxford for advance learner định nghĩa: người thời xưa làm việc mua vui trong các triều đình bằng cách những câu nói đùa hay kể những chuyện vui[1]. Bách khoa toàn thư trực tuyến Britanica định nghĩa: người mua vui bằng những trò điên rồ hoặc phá phách, thật hoặc giả vờ, và có quyền chọc phá cả những người quyền lực nhất[2]. Như vậy, có thể hình dung, hề là một người mua vui, đó có thể là một kiểu nhân vật chức năng trong nghệ thuật (sân khấu, văn học) là một loại nghề nghiệp, một lớp người trong xã hội. Phương thức mua vui của hề là những lời nói và hành động điên rồ, hoặc ngốc nghếch. Sự điên rồ và ngốc nghếch của hề có thể là do bẩm sinh, hoặc đơn thuần chỉ là trình diễn. Chính nhờ đặc điểm này, hề có khả năng chọc phá tất cả mọi người, cả những người quyền lực nhất trong xã hội.
 |
| Thằng Khờ Trong Một Bản Khắc của Durer |
Vicki K Janik trong phần Dẫn nhập (Introduction) của cuốn Fool and Jesters in Liturature, Art and History đã đưa ra hai tiêu chí để phân loại hề:
1. Sự nhận thức và thừa nhận của hề về điểm yếu và khao khát của chính mình.
2. Sự nhận thức và thừa nhận của hề về điểm yếu và khao khát của người khác
Từ đó, có thể chia hề ra làm bốn loại cơ bản:
1. Kiểu hề thông thái (The wise fool):
i. Nhận thức và thừa nhận về điểm yếu và khao khát của bản thân
ii. Nhận thức về và thừa nhận điểm yếu và khao khát của người khác
2. Kiểu hề bị lừa bịp, nạn nhân (The dupe hoặc victim)
i. Nhận thức và thừa nhận về điểm yếu và khao khát của bản thân
ii. Không nhận thức và thừa nhận về điểm yếu và khao khát của người khác
3. Kiểu hề lừa gạt, tinh quái (The trickster hoặc evildoer)
i. Không nhận thức về điểm yếu của bản thân
ii. Nhận thức và thừa nhận điểm yếu và khao khát của người khác
4. Kiểu hề ngây thơ, thánh thiện (The Innocent hoặc holy fool)
i. Không nhận thức về điểm yếu và khao khát của bản thân
ii. Không nhận thức về điểm yếu và khao khát của người khác
Chân dung của bốn loạn hề này có thể được bắt gặp trong những phim của anh em nhà Marx: Groucho là hề thông thái, kẻ biết rõ tính hám lợi của mình cũng như những khao khát kì quặc của kẻ khác. Chico là tên hề lừa gạt, luôn phá vỡ các luật lệ để giành lấy các giải thưởng, như là gái đẹp, tiền bạc, đồ ăn. Harpo là tên hề ngây thơ, kẻ không biết cách tương tác với thế giới nhưng luôn tình cờ thành công. Còn lại chính là Margaret Dumnt, kẻ chỉ biết đến những cảm xúc lãng mạn của mình mà không để tâm tới những cám dỗ, tham lam, lừa lọc của thế giới quanh cô. Có thể viện dẫn một trường hợp khác, truyện “Bộ quần áo mới của hoàng đế” (C.H Andersen). Hoàng đế chính là tên hề bị lừa gạt, chỉ biết đến mong muốn trưng diện và quần áo mới của mình. Hai tên thợ may chính là tên hề bịp bợm. Còn cậu bé lật tẩy ông vua trong màn giễu hành chính là tên hề ngây thơ. Tuy vậy, sự phân chia này có tính tương đối. Một vài nhân vật hề có thể thuộc cùng lúc nhiều loại. Ví dụ điển hình của trường hợp này chính là nhân vật Forrest Gump trong tiểu thuyết cùng tên của Winston Groom. Ban đầu, Forrest Gump chính là tên hề ngây thơ, kẻ nhận thức được những điểm yếu và khát khao của bản thân lẫn của những người xung quanh. Hắn tham gia vào những trận bóng bầu dục, tham gia vào giải vô địch cờ vua, vào chiến tranh Việt Nam, tất cả đều là do hoàn cảnh xô đẩy với những vận may kì lạ, nên đều thành công. Nhưng đến cuối tác phẩm, hắn nhận thức rõ về bản thân, cũng như về người mà hắn yêu thương nhất, thông qua việc chiêm nghiệm lại cuộc đời mình: “Nhưng để tớ bảo các cậu cái này: nhiều lúc vào ban đêm, khi tớ ngước nhìn những vì sao và thấy cả bầu trời trải ra trước mắt, đừng nghĩ tớ không nhớ lại tất cả. Tớ vẫn có những giấc mơ như mọi người, và cứ thỉnh thoảng, tớ vẫn nghĩ về những điều có thể đã khác đi. Và rồi đột nhiên, tớ đã bốn mươi, năm mươi, sáu mươi tuổi rồi, các cậu biết chứ? Ờ, mà thế thì sao? Tớ có thể chỉ là một gã khờ, nhưng dẫu sao thì phần lớn thời gian, tớ đã cố làm điều đúng và mơ ước chỉ là mơ ước thôi” (42, 316). Và như vậy, tên hề ngây thơ đã trưởng thành, trở thành tên hề thông thái.
Nhìn chung, nhân vật hề tồn tại ở nhiều nền văn hóa. Có nhiều cách diễn giải về ý nghĩa của hề. Một số nền văn hóa xem hề là kẻ phá phách, là quỷ dữ. Ví dụ như Sách Psalms, Sách Cách ngôn, Sách Thánh (Kinh Thánh), hề được miêu tả là một kẻ tự cao tự đại và không tin vào chúa. Ngược lại, một vài xã hội lại chấp nhận và chào đón hề, bởi hắn là kẻ đại diện cho nhân dân, chống lại ý thức hệ đang thống trị. Tên hề trong carnaval thời Phục hưng và Trung cổ châu Âu là một ví dụ. Bằng cách nghi thức carnaval như giễu nhại, phế truất vua, đánh đập, ngôn ngữ suồng sã, tên hề lộn trái mọi quy luật đời thường, hạ bệ uy tín của cái tuyệt đối, chôn lấp cái nghiêm và cái thiêng, đánh tan nỗi sợ hãi, trả con người về trạng thái tự do, công bằng và dân chủ tuyệt đối, trạng thái người giữa muôn người, cảm thấy mình là một phần hữu cơ của thân xác toàn dân bất tử. Cần phải nói thêm rằng, bên cạnh những đặc điểm chung được khái quát trong bốn loại trên, mỗi tên hề được sáng tạo một tính cách riêng, một cách diễn trò riêng, mang đậm dấu ấn cá nhân.
[1] “fool (jester): a man employed in the past at the COURT of a king or queen to amuse people by telling jokes and funny stories”.
[2] “Fool, also called Jester, a comic entertainer whose madness or imbecility, real or pretended, made him a source of amusement and gave him license to abuse and poke fun at even the most exalted of his patrons”.
Đọc toàn bộ các chương của tiểu luận văn học Khái Luận Về Thằng Hề Trong Văn Hóa Thế Giới của Duy Trần.
Duy Trần, Đại Học Quốc Gia Tp.HCM, một người nghiên cứu tarot tại Tp.HCM.
Bài viết " Khái Quát Về Biểu Tượng Thằng Hề (Chương I: Khái Luận Về Thằng Hề Trong Văn Hóa Thế Giới)" có bản quyền, được bảo vệ bởi DMCA. Bất kỳ hình thức sao chép lại ở các trang khác mà không tuân thủ các điều khoảng sử dụng của chúng tôi sẽ được thông báo đến DMCA để thực hiện gỡ bỏ khỏi hệ thống tìm kiếm của Google và Bing. Truy cập DMCA.COM để biết thêm về các biện pháp trừng phạt do vi phạm bản quyền nội dung số.
